Nowohucki Szlak Solidarności
- Opracował:
- Adam Gliksman
- Fotografie:
- Jacek Boroń, Adam Gliksman, Leszek Jaranowski, Stanisław Markowski, Jacek Swałtek
Zatrudniający w 1980 r. blisko 40 tys. pracowników kombinat był ściśle kontrolowany przez władze. Komuniści za wszelką cenę nie chcieli dopuścić do wybuchu protestu w Nowej Hucie. Mimo to już w drugiej połowie sierpnia 1980 r. w HiL rozpoczęły się pierwsze strajki, wyrażające poparcie dla protestujących na Wybrzeżu, zaś w pierwszym tygodniu września rozpoczęto działania zmierzające do stworzenia Niezależnych Samorządnych Związków Zawodowych w oparciu o Porozumienia Gdańskie. Od tego momentu Nowa Huta stała się jednym z najważniejszych i najsilniejszych bastionów „Solidarności” w Polsce. W Hucie im. Lenina powstała najliczniejsza w Polsce organizacja zakładowa „Solidarności” – Komisja Robotnicza Hutników, zrzeszająca w grudniu 1980 r. już 34 tys. pracowników kombinatu. To także w sali teatralnej w budynku administracyjnym HiL we wrześniu 1980 r. powołano do życia MKZ Kraków, będący zalążkiem Regionu Małopolskiego NSZZ „Solidarność”. „Solidarność” Nowej Huty, którą od marca 1981 r. kierował Mieczysław Gil, odegrała znaczącą rolę w przemianach społeczno-gospodarczych w Krakowie i w Polsce. Historię KRH przypomina dziś odsłonięta w 2013 r. tablica na bramie głównej huty, na której zapisano najważniejsze wydarzenia z lat 1980-1989. Brama ta była świadkiem historii nowohuckiej „Solidarności”, w tym przede wszystkim strajków. Po wprowadzeniu stanu wojennego huta stała się centralnym ośrodkiem oporu w Małopolsce. To właśnie na jej terenie doszło do największego ze strajków, rozpoczętego 13 grudnia 1981 r. i zakończonego rozbiciem przez oddziały ZOMO nad ranem 16 grudnia 1981 r. Mimo atmosfery zastraszenia oraz skazania przywódców strajku, Edward Nowaka i Mieczysława Gila, na kary więzienia, przystąpiono do odbudowy struktur związkowych, na których czele stanęli „hutnicy” Stanisław Handzlik, Władysław Hardek i Jan Ciesielski. W 1988 r. brama kombinatu po raz kolejny zapisała się w owym ponurym rozdziale historii, gdy późną wiosną doszło pod nią do brutalnej pacyfikacji strajku kwietniowo-majowego. Była to ostatnia taka akcja ZOMO w PRL. To właśnie strajk w HiL w 1988 r. rozpoczął ostateczny proces demontażu systemu pojałtańskiego w Polsce i w Europie.
W l. 80 XX w. powstawał kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej na os. Szklane Domy. Młoda parafia, której proboszczem był o. Niward Karsznia, szybko stała się ważnym punktem działalności opozycyjnej. To tu powstało m.in. w 1983 r. Duszpasterstwo Hutników.
W grudniu 2006 r. na Szklanych Domach odsłonięto pomnik patrona „Solidarności” ks. Jerzego Popiełuszki, zaprojektowany przez Czesława Dźwigaja. Pomnik został ufundowany ze składek społecznych, zbieranych przez Komitet, na którego czele stanął przewodniczący Małopolskiej „Solidarności” Wojciech Grzeszek.
W pobliżu kościoła na Szklanych Domach znajduje się Pomnik Prasy Podziemnej 1982-1989, autorstwa prof. Cz. Dźwigaja odsłonięty w 2007 r. z inicjatywy Wojciecha Marchewczyka – redaktora największego podziemnego pisma „Solidarności”, „Hutnika”. Pomnik upamiętnia wszystkich, którzy w l. 1982-1989 walczyli o wolność i prawdę, pisząc, redagując, zbierając informacje, składając, drukując, zdobywając papier, maszyny i farby, a także dystrybuując podziemne pisma, z których słynęła Nowa Huta. To właśnie dzięki tym często anonimowym osobom, które narażając siebie i swoje rodziny, podjęły walkę z komunistyczną propagandą, opór społeczny w latach 80 dobiegł zwycięskiego końca. Obok „Hutnika” w Nowej Hucie ukazywały się liczne inne tytuły prasowe, w tym m.in. „Solidarność Hutników” i „Nowohucki Biuletyn Solidarności”.
We wrześniu 2005 r. przy kościele na Szklanych Domach odsłonięto obelisk i tablicę upamiętniające 25. rocznicę powstania NSZZ „Solidarność” oraz 15. rocznicę odrodzenia samorządu w Polsce.
Tablica Duszpasterstwa Hutników została odsłonięta we wrześniu 2013 r. na ścianie starej kaplicy na os. Szklane Domy. Jej projektantem jest Jacek Maria Stokłosa. Kierowane przez Zbigniewa Ferczyka Duszpasterstwo Hutników powstało w 1983 r. i organizowało pomoc materialną dla rodzin internowanych oraz więzionych, wycieczki i wczasy dla dzieci, paczki mikołajowe, pomoc i rozdział darów dla najbardziej potrzebujących, a oprócz tego dokumentowało przejawy represji.
Ulica w Krakowie w Dzielnicy XVIII Nowa Huta mająca początek przy Placu Centralnym, a koniec na skrzyżowaniu z ul. Ujastek (przy ArcelorMittal Poland SA). Jedna głównych arterii Nowej Huty. Początkowo nosiła nazwę Alei Przodowników Pracy, w 1958 r. przemianowana na Aleję Włodzimierza Lenina, a od 1991 r. na Aleję Solidarności. W l. 1982-1989 miejsce 32 pokojowych marszów hutników w stronę Placu Centralnego, które często były atakowane i rozbijane przez ZOMO. Pierwszy marsz zorganizowano 30 kwietnia 1982 r. Po raz ostatni marsz został zorganizowany 1 maja 1989 r. i wiódł z centrum Nowej Huty do kombinatu, symbolizując powrót odrodzonej „Solidarności” do huty.
Na osiedlu Centrum B w pobliżu znajdującego się tam wówczas biura „Orbisu” 19 września 1982 r. z inicjatywy Stanisława Malary i Marka Szczupaka, doszło do spotkania, które dało początek największej podziemnej strukturze „Solidarności” w Polsce – Tajnej Komisji Robotniczej Hutników, kierowanej aż do 1988 r. przez Macieja Macha. TKRH koordynowała akcje protestacyjne, organizację uroczystości, działalność wydawniczą oraz socjalną, ściśle współpracując m.in. z Duszpasterstwem Hutników i Społecznym Funduszem Pomocy Pracowniczej. W 1988 r. członkowie TKRH weszli w skład komitetu strajkowego w HiL, a wraz z odrodzeniem „S” w hucie w 1989 r. zakończyli swoją działalność. Powstanie TKRH upamiętnia tablica na bloku nr 9, autorstwa J. Stokłosy, odsłonięta 21 września 2012 r.
Pomnik postawiono w 1999 r. przed halą walcowni zgniatacz Huty im. Tadeusza Sendzimira, wydziału w którym powstała najsilniejsza organizacja NSZZ „Solidarność” na kombinacie, gdzie w 1988 r. miał siedzibę komitet strajkowy, a potem znajdowała się Izba Pamięci poświęcona hutniczej „Solidarności”. W 2005 r., po prywatyzacji HTS, w związku z planami zburzenia zgniatacza, przeniesiono go na Plac Centralny gdzie został ponownie uroczyście odsłonięty. Pomnik odsłonili: jeden z przywódców pierwszych strajków w hucie Kazimierz Fugiel, przewodniczący Komisji Robotniczej Hutników Władysław Kielian i Zdzisław Siudak pracownik zgniatacza. Monument poświęcili metropolita gdański abp Tadeusz Gocłowski i metropolita krakowski abp Stanisław Dziwisz. Pomnik ma formę stalowej litery V, osadzonej na cokole (pierwotnie z cegieł). Umieszczono na niej jedenaście tablic z ważnymi w dziejach Nowej Huty datami, poczynając od 1960 r. i obrony krzyża, data wyboru Karola Wojtyły i daty jego pobytów w Nowej Hucie, data powstania Solidarności i inne. U podstawy umieszczono orła w koronie. Poniżej, na cokole znajdują się cztery tablice upamiętniające: obronę krzyża nowohuckiego, wybór Karola Wojtyły na papieża, wydarzenia grudniowe w Gdańsku w 1970 i powstanie Solidarności w 1980 oraz czwarta upamiętniająca powstanie NSZZ Solidarność w Nowej Hucie. Pod tablicami napis „Solidarność”. U podstawy pomnika znajduje się tablica informująca, że jest on poświęcony „pamięci uczestników pierwszych zrywów solidarnościowych i wszystkich tych bezimiennych, którzy jako pierwsi w okresie powojennym stanęli do walki w obronie wiary, praw pracowniczych i godności ludzkiej”. „Bądź wierny. Idź.” to przesłanie Pana Cogito, postaci z cyklu wierszy Zbigniewa Herberta.
W Alei Róż od 1973 do 1989 r. stał pomnik Włodzimierza Lenina. Monument już w 1979 r. próbowano wysadzić, ale jedynym efektem eksplozji było tylko pęknięcie szyb w mieszkaniach otaczających pomnik. Drugim, nieco odsuniętym w czasie skutkiem, okazało się postawienie budki milicyjnej, mającej zapewnić spokój wodzowi rewolucji. W l. 80. pomnik jednak wielokrotnie atakowano, podpalano i oblewano farbą, a sama budka kilkakrotnie spłonęła. Ostatecznie, po gwałtownych protestach młodzieży pod hasłem „Lenin precz”, 10 grudnia 1989 r. pomnik usunięto. Trafił do parku rozrywki w Szwecji, gdzie stoi do dziś, jako nietypowa część wystroju rodem z Dzikiego Zachodu.
Krzyż nowohucki jest jednym z najważniejszych symboli Nowej Huty. Pierwotnie drewniany krzyż umieszczono 17 marca 1957 r. na placu, gdzie miał stanąć pierwszy w Nowej Hucie kościół. Po zmianie decyzji władz próbowano usunąć krzyż, ale w jego obronie stanęli mieszkańcy Nowej Huty, co wywołało rozruchy i walki z milicją w dniu 27 kwietnia 1960 r. Kościół „Arka Pana” ostatecznie stanął w nieco innym miejscu, ale krzyż pozostał. Obecnie na miejscu starego krzyża stoi Pomnik Krzyża Nowohuckiego, zaprojektowany w 2007 r. przez prof. Stefana Dousę.
W Bieńczycach znajduje się jedna z najciekawszych architektonicznie świątyń Nowej Huty – kościół pw. Matki Bożej Królowej Polski, zwany „Arką Pana”. Już w sierpniu 1980 r. w owym kościele członkowie Chrześcijańskiej Wspólnoty Ludzi Pracy prowadzili głodówkę w intencji strajkujących robotników Wybrzeża. Jeszcze większą rolę „Arka Pana” odegrała po wprowadzeniu stanu wojennego. 1 maja 1982 r. „Solidarność”, w asyście kilkunastu tysięcy wiernych, powierzyła Kościołowi pod opiekę swe sztandary. Od 13 czerwca 1982 r. w „Arce Pana” odbywały się zaś comiesięczne nabożeństwa, w których brały udział tysiące mieszkańców Nowej Huty i Krakowa. Ich uczestnicy często byli atakowani przez ZOMO, a do najgwałtowniejszych zajść doszło w II rocznicę podpisania Porozumień Sierpniowych (31 sierpnia 1982 r.). Duże znaczenie „Arki Pana” wiązało się w znacznej mierze z osobą ks. Władysława Palmowskiego, który od wprowadzenia stanu wojennego zaangażował się w pomoc represjonowanym i w odbudowę podziemnych struktur „Solidarności”. Zanim w 1983 r. ks. Palmowskiego przeniesiono do innej parafii, zdołał stworzyć wraz ze Stanisławem Malarą Społeczny Fundusz Pomocy Pracowniczej, który aż do 1989 r. kontynuował działalność związkową i zrzeszał ok. 7 tys. pracowników z Nowej Huty, płacących regularnie składki, co stanowiło ewenement na skalę ogólnopolską.
Zabójstwo młodego hutnika Bogdana Włosika odbiło się szerokim echem w Polsce i na świecie. Zastrzelony 13 października 1982 r. przez kapitana SB młody hutnik stał się symbolem walki Nowej Huty o wolność. Po jego śmierci wybuchły protesty i walki uliczne, które trwały aż do dnia pogrzebu, zaś uroczystości na cmentarzu w Grębałowie zgromadziły 20 tys. ludzi. Od 1992 r. Bogdana Włosika upamiętnia pomnik, wzniesiony w miejscu tragedii na os. Przy Arce (zaprojektowany przez Helenę Łyżwę). Jego imieniem nazwano również plac wokół pomnika. Od 1995 r. szlakiem nowohuckich manifestacji – ulicami Solidarności, W. Andersa, Ludźmierską i Obrońców Krzyża – rusza każdego października Bieg Memoriałowy im. B. Włosika.
Ważną rolę w latach 80. odgrywał kościół pw. Maksymiliana Marii Kolbego w Mistrzejowicach, w którym ks. Kazimierz Jancarz wraz z Duszpasterstwem Ludzi Pracy stworzył prawdziwą oazę wolności. Dzięki niespożytym siłom ks. Jancarza w mistrzejowickim kościele organizowano imprezy kulturalne i artystyczne, funkcjonowała księgarnia wydawnictw niezależnych, niezależna Telewizja Mistrzejowice oraz Chrześcijański Uniwersytet Robotniczy. Konsekracja kościoła przez Ojca Świętego Jana Pawła II w czerwcu 1983 r. stanowiła olbrzymią manifestację zdelegalizowanej „Solidarności”. Od 25 do 28 sierpnia 1988 r. w kościele odbyła się Międzynarodowa Konferencja Praw Człowieka, w której uczestniczyło ponad tysiąc osób, w tym wielu gości z zagranicy. Szczególne znaczenie miały organizowane od 1982 r. przez ks. Jancarza comiesięczne czwartkowe msze św. za ojczyznę, których tradycja przetrwała do dziś.
W mszach św. za ojczyznę dwukrotnie uczestniczył ks. Jerzy Popiełuszko, którego upamiętnia tablica w kościele dolnym. Na tablicy umieszczono fragment homilii ks. Jerzego. Tablicę ufundował Ruch Odwaga i Prawda w pierwszą rocznicę mszy św. odprawionej w Mistrzejowicach praz ks. Jerzego oraz w 5. rocznicę podpisania Porozumień Gdańskich. Odsłonięcie tablicy miało miejsce 29 czerwca 1985 r.
W 2004 r. z inicjatywy Sekretariatu Budownictwa i Przemysłu Drzewnego NSZZ „Solidarność” odsłonięto w kościele tablicę poświęconą ks. Jerzemu. Autorem tablicy jest Kazimierz Adamski. Na tablicy napisano „Sprawiłeś, że ludzie uwierzyli w dobro”.
W dolnym kościele odsłonięto również tablicę poświęconą ks. Kazimierzowi Jancarzowi.
W 1989 r. odsłonięto w dolnym kościele w Mistrzejowcach tablicę poświęconą wszystkim ludziom, którzy w l. 1982-1989 tworzyli „Solidarność”. Fundatorem tablicy była Komisja Robotnicza Hutników NSZZ „Solidarność”.
Księdza Jancarza przypomina pomnik w pobliżu mistrzejowickiego kościoła odsłonięty w 25. Rocznicę powstania NSZZ „Solidarność”.
W 2002 r. w pobliżu kościoła ustawiono krzyż księdza Jerzego, ofiarowany przez Duszpasterstwo Ludzi Pracy przy parafii św. Stanisława Kostki na Żoliborzu w Warszawie.
Imię księdza Kazimierza Jancarza nosi Szkoła Podstawowa nr 85 na os. Złotego Wieku
Ulica w Mistrzejowicach łącząca ul. Srebrnych Orłów i Franciszka Bohomolca osi imię ks. K. Jancarza.
Nieco dalej na zachód znajdują się pozostałości zabudowań Zajezdni MPK w Krakowie-Czyżynach. W tym miejscu w dn. 13-15 grudnia 1981 r. wybuchł strajk, spacyfikowany przez ZOMO. W 1985 r. dwaj pracownicy MPK Kazimierz Krauze i Jacek Żaba w przededniu rocznicy wprowadzenia stanu wojennego przecięli paski klinowe w 30 autobusach za co zostali aresztowani i skazani na 5 i 1,5 roku więzienia. Jacek Żaba podczas przerwy w odbywaniu kary popełnił samobójstwo w lutym 1989 r.
W opactwie oo. Cystersów w dn. 21 listopada 1981 r. odbyła się wyjątkowo ważna dla nowohuckiej „Solidarności” uroczystość poświęcenia związkowego sztandaru, upamiętniona tablicą wmurowaną w kaplicy cudownego wizerunku Pana Jezusa. W marcu 1982 r. przy kościele powołano Duszpasterstwo Nauczycieli „Ostoja” prowadzone przez o. Pawła Mynarza. W 1986 r. na placu przed bazyliką stanął zaś pomnik ks. J. Popiełuszki (autor R. Dulka), obecnie znajdujący się w Ołtarzu Pamięci Narodowej, w murze okalającym klasztor
Na Stadionie Miejskim Hutnik Kraków w dn. 18 października 1980 r. doszło do pierwszego spotkania Lecha Wałęsy i przedstawicieli powstającej wówczas „Solidarności” z mieszkańcami Krakowa. Wzięło w nim udział ponad 10 tys. krakowian. W hali Hutnika odbyły walne zebrania delegatów „Solidarności” w 1981 r. i w 1990 r. (pierwsze po reaktywacji związku), a w 2005 r. miał tam miejsce uroczysty rocznicowy zjazd małopolskiej „Solidarności”.
Na cmentarzu grębałowskim znajdują się groby wielu ofiar stanu wojennego w Polsce. „Solidarność” otacza opieką m.in. groby Bogdana Włosika, Ryszarda Smagura i Andrzeja Szewczyka oraz Jacka Żaby.
